Ελλάδα 2007: η επόμενη μέρα

Οικολογική και κοινωνική καταστροφή

Οι πυρκαγιές του φετινού καλοκαιριού είναι χωρίς αμφιβολία μια από τις μεγαλύτερες καταστροφές που έχουν χτυπήσει την Ελλάδα εδώ και πολλές δεκαετίες. Με μεγαλύτερη απ' όλες τις καταστροφές την απώλεια συνάνθρωπων μας, οι υπόλοιπες ζημιές είναι κι αυτές εξαιρετικά σημαντικές.

Οι φλόγες πέρασαν φέτος το καλοκαίρι πάνω από τεράστιες εκτάσεις – οι πρώτες εκτιμήσεις τις ανεβάζουν σε συνολικά 2,5 εκατομμύρια στρέμματα, ίσως και παραπάνω. Κάηκαν σπίτια, χώρια ολόκληρα, νοικοκυριά, καταστήματα, χωράφια, καλλιέργειες, κατοικίδια ζώα. Κάηκαν σημαντικά δάση, προστατευόμενες περιοχές, είδη της σπάνιας άγριας χλωρίδας και πανίδας μας.

Όπως ο οικολογικός ιστός της Ελλάδας τραυματίστηκε καίρια, και κανείς δεν ξέρει ακόμα πως, πότε και εάν θα επανέλθει (αν θα μπορέσει, σε τι βαθμό, και τι υποστήριξη χρειάζεται από τους ανθρώπους) έτσι και ο κοινωνικός ιστός της Ελληνικής υπαίθρου έχει δεχθεί τεράστιο πλήγμα.

Χιλιάδες άνθρωποι βρέθηκαν από τη μια μέρα στην άλλη, μέσα σ’ ένα Σαββατοκύριακο σχεδόν, χωρίς σπίτι, χωρίς την επιχείρηση, το χωράφι, την καλλιέργεια, τα ζώα τους, όλα αυτά που τους εξασφάλιζαν μια απασχόληση κι ένα εισόδημα και τους κρατούσαν στην Ελληνική ύπαιθρο. Την οποία με τη σειρά τους αυτοί κρατούσαν ζωντανή στα χωριά και το τοπία γύρω από αυτά.

Οι εικόνες θυμίζουν καταστροφές από προηγούμενες εποχές: την εισβολή του Αττίλα στην Κύπρο όπου πρόσφυγες βρέθηκαν στο δρόμο μόνο με τα ρούχα που φορούσαν. Η ακόμα τα θύματα των μεγάλων σεισμών που χτύπησαν τη χώρα μας: τη Ζάκυνθο τον Αύγουστο του 1953 και τη φωτιά που ακολούθησε, αλλά και τους πιο πρόσφατους σεισμούς της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης.

Με μια διαφορά – είναι η πρώτη φορά που στην Ελλάδα μιλάμε για πρόσφυγες από μια οικολογική καταστροφή, και όχι από πόλεμο η θεομηνία.


Πρόνοια για τους πυρόπληκτους

Καθώς τα μέτωπα της φωτιάς υποχωρούν και σιγά-σιγά αρχίζουν να ελέγχονται και ξεκινά η αποτίμηση των πραγματικών επιπτώσεων, πρέπει παράλληλα να γίνει μια εθνικής (όχι τοπικής η περιφερειακής) εμβέλειας κινητοποίηση για την ανακούφιση όσων χτυπήθηκαν από τις φωτιές.

Η περίθαλψη, η παροχή των ειδών και υπηρεσιών πρώτης ανάγκης, η ψυχολογική υποστήριξη, με στόχο την επούλωση των πληγών και την ανάκτηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας των συμπολιτών μας είναι άμεση και επιτακτική ανάγκη. Το τελευταίο που χρειάζονται οι πυρόπληκτοι σήμερα είναι να αισθανθούν ότι μετά από την καταστροφή που τους βρήκε έγιναν από τη μια μέρα στην άλλη ζητιάνοι της ελεημοσύνης των αρχών της χώρας τους και των συμπολιτών τους.

Η διάθεση άμεσων οικονομικών βοηθημάτων είναι οπωσδήποτε σημαντική, πρέπει όμως να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή ώστε να συνδυάζεται με μέτρα αποκατάστασης σε βάθος χρόνου του κανονικού ρυθμού ζωής στις πληγείσες περιοχές, και να μη λάβει χαρακτήρα εμβαλωματικών βραχυπρόθεσμων παροχών, και μάλιστα σε προεκλογική περίοδο.

Η πολιτεία πρέπει να φροντίσει, παρέχοντας εκείνα που χρειάζονται σε πόρους, υποδομές υποδοχής και περίθαλψης και οργάνωσης των τοπικών κοινωνιών με γνώμονα τη διατήρηση των κατοίκων στον τόπο τους. Πρέπει παράλληλα να συντονίσει την προσφορά οργανισμών πρόνοιας και εθελοντών ώστε να αποφευχθεί με κάθε τρόπο η περιθωριοποίηση και εν τέλει γκετοποίηση των συμπολιτών μας – πράγμα που δεν αποφεύχθηκε σε προηγούμενες περιπτώσεις (σεισμούς).


Απόδοση ευθυνών

Πέρα από την ανάγκη για ικανοποίηση του κοινού αισθήματος, καθώς πολλοί Έλληνες πιστεύουν ότι υπάρχουν ευθύνες για την καταστροφή αυτή, το σημαντικό είναι να ασχοληθεί η Πολιτεία με τη απόδοση των ευθυνών, σε οποίους υπάρχουν, με τρόπο αντικειμενικό και αυστηρό, που να καταδείξει ότι παίρνει στα σοβαρά την καταστροφή του εθνικού πλούτου της χώρας.

Σε ότι αφορά το πολιτικό μέρος, οι επικείμενες εκλογές είναι ίσως η πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας που η λαϊκή ετυμηγορία καλείται τόσο άμεσα μετά την καταστροφή να πει αν πιστεύει ότι υπάρχουν πολιτικές ευθύνες η όχι.

Πέρα από το πολιτικό μέρος, τόσο σε σχέση με ανθρώπους που έγιναν αιτία πρόκλησης των πυρκαγιών, όσο και δημόσιων λειτουργών που άσκησαν πλημμελώς τις υποχρεώσεις τους με αυτά τα αποτελέσματα, θα πρέπει να επιληφθεί η δικαιοσύνη με αντικειμενικό και αυστηρό μέτρο, θέτοντας ένα προηγούμενο για την αξία των κοινών πόρων της χώρας και του περιβάλλοντος.


Η αναβίωση της υπαίθρου

Το μεγαλύτερο όμως στοίχημα είναι η πολιτική που θα ακολουθήσει η χώρα για την αναβίωση της υπαίθρου στις πληγείσες περιοχές και την κανονική λειτουργία του λαβωμένου κοινωνικού της ιστού.

Εδώ είναι και ο μεγαλύτερος κίνδυνος: ακούστηκαν ήδη φωνές για την επιλογή ενός νέου αναπτυξιακού μοντέλου της υπαίθρου στις πληγείσες περιοχές με έμφαση στον τουρισμό. Αυτό θα αποτελούσε ΤΡΑΓΙΚΟ ΛΑΘΟΣ: Ακριβώς όπως τη δεκαετία του ‘50 η τότε κυβέρνηση Καραμανλή πρόκρινε το μοντέλο της αντιπαροχής, και οδήγησε μια ολόκληρη χώρα στην καταστροφή του πολιτιστικού και αρχιτεκτονικού της αποθέματος, το άδειασμα της υπαίθρου από τους κατοίκους σε αναζήτηση ενός διαμερίσματος και μιας δουλίτσας στην πόλη και τελικά στο χάλι των σημερινών Ελληνικών πόλεων, η καραμέλα της τουριστικής ανάπτυξης θα επαναλάβει το ίδιο έγκλημα μισό αιώνα αργότερα.

Η Ελληνική ύπαιθρος έχει κρατηθεί ζωντανή, και οι κάτοικοι της διατήρησαν το μοναδικό χρώμα, πολιτιστικό και φυσικό τοπίο της γιατί συνέχισαν μέσα στους αιώνες να είναι οι θεματοφύλακες της Ελληνικής υπαίθρου μέσα από την ενασχόληση τους μ’ αυτήν.

Μια αλλαγή του μοντέλου προς την τουριστική ανάπτυξη αποτελεί απόλυτη δικαίωση όσων ήθελαν την καταστροφή από τις φωτιές σαν μέσο για την αλλαγή της χρήσης γης. Αποτελεί όμως και τον ασφαλέστερο τρόπο να διωχθούν οι άνθρωποι αυτοί από τη γη τους μια για πάντα, και να καταλήξουν φτηνό εργατικό δυναμικό σε πόλεις και σε εταιρίες παροχής τουριστικών και συναφών υπηρεσιών.

Είναι γνωστό (και δυστυχώς αυτό ακριβώς προωθεί το Εθνικό Χωροταξικό Σχέδιο για τον Τουρισμό που πρόσφατα παρουσιάστηκε) ότι τέτοιου είδους τουριστική ανάπτυξη γίνεται από μεγάλες διεθνείς επιχειρήσεις, που εκμεταλλεύονται την ύπαρξη φτηνής (για τα ευρωπαϊκά μεγέθη) και διαθέσιμης γης σε περιοχές φυσικού κάλλους, για την ‘ανάπτυξη’ τουριστικών χωριών. Με βάση τα παραδείγματα της Ισπανίας και της γειτονικής μας Τουρκίας είναι απολύτως βέβαιο ότι οι μικροϊδιοκτήτες δεν έχουν καμία ελπίδα να συμμετάσχουν σε τέτοιου είδους επενδύσεις, αλλά ούτε και να βρουν ικανοποιητική μόνιμη δουλειά, παρά μόνο σαν βοηθητικό προσωπικό με θλιβερές συνθήκες απασχόλησης.

Ο κίνδυνος να ενδώσουν οι άνθρωποι που χτυπήθηκαν από τις πυρκαγιές σε πιέσεις για πώληση της γης τους για ένα κομμάτι ψωμί, καθώς δεν έχουν τρόπο να αντιμετωπίσουν τις βιοτικές τους ανάγκες μετά την απώλεια καλλιεργειών, επιχειρήσεων και σπιτιών είναι τεράστιος. Ιδίως αν αυτές οι πιέσεις συνοδεύονται από μεγάλα λόγια και σχέδια για τουριστική ανάπτυξη, πρότυπες μονάδες, γήπεδα γκολφ και τα συναφή.

Αν οι πυρόπληκτοι αφεθούν να συρθούν σ’ αυτή την κατεύθυνση, με την υπόσχεση πλούτου και εύκολης ζωής, αν οι καταστροφικές πυρκαγιές γίνουν η αφορμή για το ξήλωμα των τοπικών κοινωνιών από τη γη τους, είναι θέμα χρόνου η έλευση τους σε κοντινές η μακρινές πόλεις σε αναζήτηση δουλειάς, η αποξένωση και η περιθωριοποίηση τους, με όλα τα γνωστά επακόλουθα (ανεργία, φτώχια, εγκληματικότητα, κλπ). Η πολιτεία έχει ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ να τους προστατέψει από αυτό το ενδεχόμενο, σχεδιάζοντας την πραγματική αναβίωση της Ελληνικής υπαίθρου, με στόχο να κρατηθούν οι κάτοικοι της εκεί.

Σημαντικές παράμετροι πρέπει να ληφθούν υπόψη σ’ αυτή την προσπάθεια:
- Η ανάγκη για διατήρηση της πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς κατά την ανακατασκευή των καμένων χωριών (μερικά από τα χωριά που κάηκαν, στην Πελοπόννησο ιδίως, κουβαλάνε την παράδοση και το χρώμα της Ελλάδας από την εποχή της Ελληνικής Επανάστασης). Η καταστροφική ‘γρήγορη ανοικοδόμηση’ με παράταιρο τρόπο θα ήταν το τελειωτικό χτύπημα στο χρώμα της Ελλάδας, μετά την αντιπαροχή και την επέλαση του τουρισμού που κατέστρεψαν τις πόλεις και τα παράκτια χωριά.
- Η δημιουργία σχεδιασμένων και λειτουργικών υποδομών είναι επίσης σημαντική, και δίνεται η δυνατότητα, έστω και με τραγικό τρόπο να γίνει σωστά ετούτη τη στιγμή.
- Η παροχή κινήτρων είναι κλειδί για ανάπτυξη δραστηριοτήτων στην ύπαιθρο με γνώμονα την παραγωγή προϊόντων υψηλής ποιότητας, και λαμβάνοντας υπόψη τις συνθήκες του παρόντος και του μέλλοντος (κλιματικές αλλαγές, περιορισμένοι υδατικοί πόροι κλπ) και η Ευρωπαϊκή Ένωση διαθέτει πλήθος προγραμμάτων στήριξης τέτοιων πρωτοβουλιών.

Χωρίς να είναι δυνατόν να μπει κανείς σε λεπτομέρειες εδώ, τέτοιου είδους κατευθύνσεις θα έπρεπε να δοθούν για την ανασυγκρότηση της υπαίθρου. Τα παραπάνω θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα δημιουργικό πεδίο αντιπαράθεσης πριν τις εκλογές, εφόσον οι πολιτικές παρατάξεις που ισχυρίζονται ότι θέλουν να υπηρετήσουν το κοινωνικό κράτος δεσμευτούν ότι θα αντιταχθούν, μέσω του κοινοβουλίου, στην προσπάθεια εμπορευματοποίησης των κατεστραμμένων περιοχών και την αλλαγή χρήσης και χαρακτήρα των περιοχών αυτών με τον τουρισμό.

Το θέμα είναι τόσο σημαντικό, αφού δεν είναι υπερβολή να πει κανείς ότι οι επιλογές που θα γίνουν σ’ αυτή τη φάση θα χαρακτηρίσουν τη μορφή της Ελλάδας στον 21 αιώνα, που ίσως θα πρέπει να δημιουργηθούν ειδικές δομές (διοικητικές και ελεγκτικές) που θα σχεδιάσουν, θα υλοποιήσουν και θα ελέγξουν με απόλυτη διαφάνεια και ενημέρωση των πολιτών την κατά γράμμα τήρηση των αρχών αναβίωσης της Ελληνικής υπαίθρου και των δασών σύμφωνα με το Σύνταγμα.


Αντιπλημμυρικά έργα

Το άλλο μεγάλο πρόβλημα που η πολιτεία θα πρέπει να σπεύσει να αντιμετωπίσει έγκαιρα είναι η πρόληψη των πλημμύρων μόλις αρχίσουν οι βροχές.

Με 2,5 εκατομμύρια στρέμματα καμένα η πιθανότητα για καταστροφικότατες πλημμύρες, με αποτέλεσμα την απώλεια κι άλλων συνανθρώπων και περιουσιών μέσα στους επόμενους μήνες είναι εφιαλτικά μεγάλη.

Ήδη η προκήρυξη των εκλογών καταμεσής του καλοκαιριού, σε μια περίοδο που θα έπρεπε να γίνεται αγώνας στις ήδη καμένες περιοχές οδήγησε στην απώλεια πολύτιμου χρόνου. Μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία των εκλογών και να αναλάβει ξανά δράση ο κρατικός μηχανισμός θα έχουμε φτάσει στο τέλος Σεπτεμβρίου.

Είναι υποχρέωση της Πολιτείας να ετοιμάσει άμεσα, όχι μετά τις εκλογές, ένα καλά επεξεργασμένο σχέδιο άμεσης κινητοποίησης. Πρέπει να αξιολογηθούν οι κίνδυνοι σε όλες τις καμένες εκτάσεις, και να δοθεί βάρος κατά προτεραιότητα στις περιοχές υψηλού κινδύνου για άμεσα έργα προστασίας, εφόσον δεν υπάρχει χρόνος να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα στο σύνολο του. Η απασχόληση των πυρόπληκτων σε τέτοιου είδους έργα θα μπορούσε να αποτελέσει ένα μέσο εξασφάλισης προσθέτου εισοδήματος στις οικογένειες τους.

Με καλό σχεδιασμό και αρκετή τύχη είναι πιθανό να αποφύγουμε την επόμενη πράξη της τραγωδίας.

Σε βάθος χρόνου, οι δράσεις αυτές θα πρέπει να καλύψουν το σύνολο των κατεστραμμένων εκτάσεων, με στόχο την συγκράτηση των εδαφών και των νερών της βροχής.


Αντιμετώπιση της οικολογικής κρίσης

Μερικές από τις σημαντικότερες προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας χτυπήθηκαν από τη φωτιά. Ξεκινώντας από τη Πάρνηθα, για την οποία πολλά γράφτηκαν και ειπώθηκαν, ακολούθησαν το Πήλιο, ο Γράμμος, τα Καλάβρυτα, τα βουνά του Αιγίου, ο Ταΰγετος, ο Παρνασσός, ο Ελικώνας και πολλά ακόμη. Τα Ελληνικά δάση βρίσκονται σε ιδιαίτερα ευάλωτη φάση, και μαζί με αυτά οι ευαίσθητοι πληθυσμοί της πανίδας που φιλοξενούν.

Καθώς η καθεμία από τις πληγείσες περιοχές έχει τις δικές της ιδιαιτερότητες, η Πολιτεία θα πρέπει να κινητοποιήσει την ακαδημαϊκή κοινότητα, τους διεθνείς οργανισμούς και τις μη κυβερνητικές περιβαλλοντικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνται σ’ αυτές και έχουν μεγάλο απόθεμα γνώσης και εμπειρίας για την εκπόνηση και υλοποίηση σχεδίων δράσης για όλες τις πληγωμένες περιοχές. Καθώς οι περισσότερες από αυτές αποτελούν μέρος του δικτύου NATURA 2000 πρέπει να ζητηθεί η αρωγή και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Φυσικά, η συζητούμενη αναθεώρηση του Άρθρου 24 του Συντάγματος πρέπει όχι μόνο να πάψει να υφίσταται, αλλά αντίθετα να ληφθεί ειδική μέριμνα για την κατά γράμμα εφαρμογή της ώστε να υλοποιηθούν οι δεσμεύσεις που ακούστηκαν απλόχερα για την αναδημιουργία των δασών.

Τέλος, μέχρι να αποτιμηθούν με λεπτομέρεια οι επιπτώσεις των πυρκαγιών στην άγρια ζωή, θα πρέπει η Πολιτεία να εξετάσει με ιδιαίτερη προσοχή το αν θα επιτραπεί η όχι το κυνήγι μέσα και γύρω από τις πληγείσες περιοχές, καθώς τα είδη που έχασαν τους βιότοπους τους θα αποτελούν εξαιρετικά εύκολη λεία.


Επίλογος

Έχει γραφτεί ότι μια κρίση αν τύχει σωστής διαχείρισης μπορεί να αποδειχτεί μια ευκαιρία για πρόοδο. Η Ελλάδα σήμερα στέκεται πληγωμένη και καπνισμένη στο σταυροδρόμι. Θα ακολουθήσει το μοντέλο της στρεβλής ανάπτυξης που την έφερε στη σημερινή κατάσταση, και που βασίζεται σε οικονομικούς δείκτες, ξένες επενδύσεις και συσσώρευση καταναλωτικών αγάθων, η μήπως επιτέλους θα αποφασίσει να προστατέψει και να δώσει την άξια που πρέπει στο ανθρώπινο δυναμικό της και το μοναδικό της φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, χρησιμοποιώντας τα με καθυστέρηση δεκαετιών σαν το συγκριτικό πλεονέκτημα που ακόμα έχει;